Нясвіжскі замак. Ноч. Нястомныя гадзіннікі, якія 15 хвілін таму адзванілі поўнач, зноў парушаюць цішыню велічных маўклівых пакояў, і, быццам нарадзіўшыся з гэтага шматгалоснага рэха, на лесвіцы чуюцца легкія жаночыя крокі. Бліжэй…Бліжэй…Нарэшце зграбная постаць панны ў старадаўняй сукні з чорнага аскаміту з’яўляецца ў дзверах. Чорная дама Нясвіжа ўступае ў Каралеўскую залу, заліжную блакітным святлом месяца.
Каго шукае ў пустых пакоях прывід Барбары Радзівіл? З кім марыць спаткацца светлавалосая прыгажуня, у выразных карых вачах якой знайшел прытулак адчай? Не, не па кароне плача княгіня літоўская, руская, пруская, мазавецкая, жмудская – плача каралева польская, аб сваім загубленым жыцці і нязчасным каханні, непадуладным нават смерці…
Легенда пра Чорную даму, перажыла стагоддзі: расказваюць, што ўжо ў наш час немцы, якія акупіравалі Нясвіж, сустрэўшы прывід жанчыны ў чорнай сукенцы, разбягаліся з крыкамі: “Шварц фрац!”, кінуўшы непатрэбную зброю.
Услаўленае ў шматлікіх творах мастацтва, гэтае каханне – не плод фантазіі нейкага містыфікатара: вось што аб ім расказваў бы гісторык…
У дваццаць гадоў Барбара Радзівіл аўдавела, страціўшы мужа – трокскага ваяводу Станіслава Гаштольда. Аднойчы (1543 годзе) у віленскім палацы маладой удавы, “самай прыгожай жанчыны дзвюх дзяржаў – Польшчы і ВКЛ”, з’явіўся госць – каралевіч Жыгімонт (Сігізмунд) Аўгуст, чый замак знаходзіўся непадалеку. Зачараваны асляпляльнай прыгажосцю сваей высакароднай суседкі, абаяльнасць якой спалучалая з розумам, будучы кароль не здолеў утрымацца ад далейшых візітаў – і дамогся свайго: Барбара адказала на яго каханне.
Хронікі таго часу сцвярджаюць, што Жыгімонт, каб патаемна сустракацца з любай, “…загадваў зрабіць сабе пераход ад свайго замка да яе двара”. Але ці здолелі калі-небудзь закаханыя схаваць свае пачуцці ад людскіх вачэй? Плеткі аб іх “рамантычных” сустрэчах распаўсюджваліся з маланкавай хуткацю: “…было аб тым чуваць па ўсей польскай і літоўскай зямлі”.
Магчыма, родны брат абаронніцы Жыгімонта, Мікалай Радзівіл Руды, змаўчаў бы, каб абаронцам гонару сям’і не выступіў Мікалай Радзівіл Чорны, уладар Нясвіжа. Цяжка сказаць, ці адразу гэты чалавек, які з гонарам сцвярджаў, што “кароль у Кракаве вышэйшы, а ў Нясвіжы я важнейшы”, здолеў убачыць у каханні стрыечнай сястры і Жыгімонта той шанс на карону, які лес дае Радзівілам, але дзейнічаў ен хутка і рашуча…
З’явіўшыся перад сваім будучым гаспадаром, Мікалай Радзівіл Чорны нагадваў яму, з кім той мае справу, і прапанаваў каралевічу ці адмовіцца ад кахання Барбары, ці узаконіць яго, ажаніўшыся з ёю. Жыгімонт Аўгуст, які яшчэ не быў каралем і добра ведаў адносіны сваей маці, уладнай італьянкі Боны Сфорца, да “гэтых выскачак Радзівілаў”, у прысутнасці Мікалая Рудага вымушаны быў даць абяцанне не шукаць новых сустрэч з каханай.
…Але каханне Жыгімонта аказалася мацнейшым за яго слова. Вось як апісвае далейшыя падзеі хроніка тых часоў: “Кароль абяцаў адзівілам не хадзіць да яе і доўга трымаў сваё слова. Потым ён не змог супраціяўляцца гарачаму прыроднаму поклічу крыві і пайшоў да яе ноччу. А паны Радзівілы гэта ведалі, з’явіліся перад ім і сказалі: “Міласцівы кароль! Кляўся ніколі не прыходзіць да нашай сястры, чаму ж ты цяпер тут знаходзішся?” А кароль на гэта: “А хто ведае, ці не прынясе мой прыход да вашай сястры павелічэнне вашай славы, шанавання і маёмасці вашай?” Яны адказалі: “Дай гэта Бог!” У гэты момант паклікалі плябана, які быў на такі выпадак падрыхтаваны, і павянчалі караля і Барбару патаемна”. ............
