Мядзельшчына 1941 -1945 гг.
Выканала: Халадзіла І. М.
1. Армія Краёва на Мядзельшчыне
“Армія Краёва (АК; Krajowa літаральна армія краіны, айчынная армія), падпольная ваенная арганізацыя, якая дзейнічала ў 1942-1945 гг. На акупіраванай фашысцкай Германіяй тэтыторыі Польшчы і частцы тэрыторыі СССР (Украіна, Беларусь, Літва). Падпарадкоўвалася польскаму эмігранцкаму ўраду ў Лондане. Налічвала 250 – 300 тыс. чалавек. Аб’ядноўвала як патрыятычныя дэмакратычныя элементы, так і прадстаўнікоў рэакцыйных колаў... На тэрыторыі Беларусі існавалі Навагрудская (падпараткоўвалася Беластоцкаму краю), Палеская, Валынская і Віленская акругі АК...”.
Прыход Чырвонай Арміі ў верасені 1939 г. ў Заходнюю Беларусь быў неадназначна сустрэты мясцовым насельніцтвам. Адны шчыра віталі новую ўладу, другія былі настроены варожа, сталі ў пазіцыю да яе. Адна з прычын гэтага заключалася ў тым, што амаль за 20 гадоў знаходжання Заходняй Беларусі ў складзе Польшы вырасла цэлае пакаленне людзей, якія лічылі сябе патрыётамі менавіта Польшчы.
На тэрыторыі Заходняй Беларусі, у тым ліку на Мядзельшчыне, пачалі стварацца падпольныя арганізацыі, якія змагаліся за Польску Рэспубліку ў межах, што існавалі да 1 верасня 1939 г. Такія арганізацыі дзейнічалі ў Мядзеле, Свіры і Кабыльніку. З 1940 г. ў Свіры існаваў кадравы батальён “Святаслаў” (камандзір паручнік Іосіф Рамейка), у склад якого ўваходзелі 3 роты: 1-я – “Макс”, 2-я – “Бераг”, 3-я – “Пратазій”. Аднак масавыя арышты і дэпартацыі, якія праводзіліся органамі НКУС у Заходняй Беларусі ў лютым 1940 г. – чэрвені 1942 г. прымусілі польскае падполле дзейнічаць у глубокай канспірацыі.
З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны і акупацыяй краю фашыстамі польскі рух прыкметна актывізаваўся. У канцы 1942 г. ў раёне в. Кабыльнік падхарунжы Войска Польскага Антоні Бружынскі (псеўданім “Нурмо”) са згоды кіраўніцтва Вілейскай акругі АК пачаў падрыхтоўку да стварэння польскай падпольнай арганізацыі. Яму дапамагалі маёр Стафан Свяхоўскі (“Суліма”), капітан Іосіф Сарока, сем’і Генрыка і Тадэвуша Главацкіх, Блажэвічаў, Целюхоўскіх і інш. У арганізацыю таксама ўвайшлі Баркоўскі, Кавальчук, паручнік Клімовіч, Кураевіч, Лянчкоўскі, Протас, Савіцкі, Сівіцкі, капітан Цепялеўскі, Шусціцкі і інш. Сувязь з камндваннем Вілейскай акругі АК падтрымлівала інструкцыі кіраўніцтва, падпольшчыкі ўладкаваліся на службу ў нямецкую акупацыйную адміністрацыю і паліцыю ў Шеметаве – М. Клевяда (“Ястраб”), Свіры – Іосіф Рамейка (“Макс”), Кабыльніку – “(Улан”) і Тадэвуш Матачына (“Конус”), Мядзеле – (“Астроўскі”).
У пачаіку 1943 г. Антоні Бужынскі пад псеўданімам “Кміціц” жыў у в. Купа, дзе арганізаваў партызанскую групу з 5 чалавек. Акрамя Бужынскага ў яе ўвайшлі “Акацыя”, “Граб”, “Олек” і “Альфон”. Пасля прыняцця прысягі 25 сакавіка 1943 г. ў засценку Брылі група рушыла ў напрамку Свіра, дзе сустрэлася з Іосіфам Рамейкам (“Макс”) і яго людзьмі. На той час група “Кміціца” мела на ўзбраенні кулямёт, некалькі карабінаў, гранаты. Да “Кміціца” далучыліся людзі з Вільні, шэрагу паветаў Віленскага ваяводства. Апошнімі прыбылі 9 чалавек з Кабыльніка, у тым ліку М. Клевяда (“Ястраб”), “Матрос”, “Валодзька”, браты Баляслаў і Уладзіслаў Галавацкія. Да мая 1943 г. група вырасла ў атрад амаль 30 чалавек. Атраду быў уручаны сцяг з вышытым на ім надпісам: “Бог. ............
